Verkenningskaart helpt polarisatie tijdig te herkennen én voorkomen
Steven Lenos werkt als senior adviseur van RadarAdvies nauw samen met de Expertise-unit Sociale Stabiliteit (ESS) van het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW). Samen ontwikkelden ze een tool: de Polarisatie Verkenningskaart (PVK). Daarmee zijn signalen van ongewenste polarisatie in een vroeg stadium te detecteren, zodat escalatie voorkomen kan worden. Daarnaast brengt de tool de lokale verbindingskracht in kaart. Steven legt uit hoe de PVK is ontwikkeld en hoe deze werkt.
“Het polarisatiemodel van Bart Brandsma vormde een belangrijke inspiratiebron voor de ontwikkeling van onze tool. Het lastige was alleen dat dit model uitgaat van een al gepolariseerde setting en daar zijn verschillende goede handreikingen voor”, vertelt Steven. “Vanuit de ESS kwam toen de vraag: hoe kunnen we ongewenste polarisatie vroegtijdig detecteren en voorkómen? Dat was de belangrijkste aanleiding voor de ontwikkeling van deze tool; de behoefte om ‘naar de voorkant’ te gaan. Om samen op tijd sluimerende en prille polarisatie te onderkennen, zodat escalatie voorkomen kan worden.”
De kracht van verbinding
Daaruit ontstond de Polarisatie-verkenningskaart. Nieuw daarin is ook de aandacht voor verticale polarisatie: tussen groepen burgers en de overheid. “In november 2024 hebben we de tool gepresenteerd op een landelijke ESS-themadag voor gemeenteambtenaren”, vertelt Steven. “Op die dag ontdekten we, in dialoog met gemeenten, de kans om ook de lokale kracht van verbinding in kaart te brengen.”
De Radar-adviseur legt uit hoe polarisatie werkt: “Het beeld is dat er twee tegenpolen zijn die op elkaar inbeuken. Maar eigenlijk proberen de ‘grote monden’ van deze twee kampen de mensen in het midden naar hun kant te trekken met vooroordelen en andere wij-zij-praatjes. Dát is het spel van polarisatie.”
Giftig wij-zij-denken
Steven geeft een voorbeeld: “Stel je twee meisjes voor op een schoolplein, die ruzie hebben over wie er op de schommel mag. De ouders van het ene meisje wonen al hun hele leven in het dorp, het andere meisje is een nieuwkomer. Je ziet dat zich achter elk meisje een paar mensen scharen. Al snel gaat het niet meer om de schommel, maar hoor je dingen als: dat doen die nieuwkomers altijd. Of: typisch gedrag van die locals.” Polarisatie is iets anders dan een meningsverschil of conflict, benadrukt hij. “Polarisatie is daar waar een wij-zij-denken op gang komt, gebaseerd op vooroordelen, wat stigmatiserend en verhardend werkt. Het is een gedachtenconstructie met vermeende identiteiten en geconstrueerde tegenstellingen, die uitvergroot worden. Groepen groeien uit elkaar en worden vijandig.”
Overigens moeten we dat stille of meerstemmige midden koesteren, vindt Steven. “Uit onderzoeken blijkt dat er wel veel gepolariseerd wordt, maar de meeste mensen daar niet aan meedoen en er ongelukkig mee zijn.” Een bewezen aanpak is volgens Steven dan om je onder de mensen te begeven, maar het niet over het aanwezige conflict te hebben. “Stel vragen als: hoe is het om ouder te zijn? Hoe gaat het met jullie kinderen op school? Hoe kunnen we de school beter laten draaien? Voer het mediërende gesprek over andere onderwerpen, over problemen en dromen die gemeenschappelijk zijn, die verbinden.”
Horizontale én verticale polarisatie
Tijdens de ontwikkelsessies openbaarde zich nóg een belangrijk inzicht. “Dat was dat we, naast horizontale polarisatie, zoals hierboven geschetst, ook steeds vaker te maken hebben met verticale polarisatie, tussen burgers en overheden. Dat kwam sterk in opkomst tijdens de coronapandemie, in de vorm van anti-institutionele sentimenten. Uit al die inzichten ontstond het geraamte van onze tool. Zowel op de x- als de y-as schetsen we vier situaties: van rust tot geëscaleerd. Zo ontstaan vier kwadranten: linksonder is het rustig, rechtsboven is de samenleving gespleten.”
Roze hartjes
Steven werkte in verschillende omgevingen met de PVK, zoals buurthuizen en colleges van burgemeester en wethouders in onder andere Culemborg, Utrecht, Antwerpen en Amsterdam. “Als er bij die bijeenkomsten veel verschillende partijen vanuit een wijk of stad aanschuiven, werkt de tool het best. Het is goed als deelnemers kunnen laten zien wat er vanuit hun perspectief in de stad of het stadsdeel aan de hand is. Onderwijzers zien andere dingen dan wijkagenten, jongeren- en wijkwerkers of medewerkers van woningcorporaties. Dat maakt gesprekken los en geeft meerwaarde.”
Het is bovendien belangrijk niet alleen maar de negatieve dingen te benoemen, vervolgt hij. “Dus niet alleen maar gele Post-its plakken; ik heb ook roze Post-its in de vorm van een hartje ingevoerd. Mobiliseer de positieve krachten. Er zijn veel mensen met hart voor de stad, die de goede dingen doen. Laat zien wat ons bindt en dat we met verschillen kunnen omgaan – ook in tijden met polarisatie!” Verder is de inzet van de Polarisatie Verkenningskaart ook nuttig op scholen, laat Steven weten. “Ook daar zijn spanningen waar je als jonge burger mee om moet leren gaan, voordat er ongewenste polarisatie ontstaat.”
Luister naar de ‘afgehaakt gemaakten’
Bij het ontwikkelen van de tool is gebruik gemaakt van het KIS-model van Ron van Wonderen, waarin hij risicofactoren en indicatoren van ongewenste polarisatie aangeeft. Met dat model kun je spanningen zien aankomen. Spanningen en polarisatie ontstaan bij alledaagse dingen. Bij de plaatsing van windturbines, het invoeren van betaald parkeren, de aanpak van motoroverlast op de dijken, Sinterklaasintochten… De tool helpt om erachter te komen waar spanningen sluimeren en of er kansen liggen voor gemeenschapszin of het werken aan hersteld vertrouwen in de overheid.
“Dat vertrouwen is de afgelopen jaren flink geschaad. Jesse de Voogd beschreef dat treffend in zijn ‘Atlas van afgehaakt Nederland’.” Steven spreekt overigens liever van ‘afgehaakt gemaakten’. “Grote groepen Nederlanders voelen zich in de steek gelaten, omdat zij vinden dat de overheid te weinig voor hen heeft gedaan. Of dat de overheid mensen benadeeld heeft, zoals bij het toeslagenschandaal. Mensen haken af en brengen een proteststem uit. Het thema migratie is een uitlaatklep geworden voor andere maatschappelijke ongenoegens en onrechtgevoelens. Het is daarom belangrijk om tijdens sessies met de Polarisatie Verkenningskaart juist het kritische geluid en de zorgen van deze groepen te laten horen.”
Polarisatie is meer dan ‘Veiligheid’
Steven constateert dat de aanpak van polarisatie meestal onder de Openbare Orde en Veiligheid valt. “Terwijl het naar mijn mening, en zeker bij preventie van polarisatie, in de kern gaat over hoe we in een hyperdiverse samenleving samen moeilijke beslissingen nemen, op bijvoorbeeld ruimtelijke ordening, wonen en het sociaal domein. Het zijn de inhoudelijke dossiers van de wethouders ruimtelijke ordening, verkeer en sociale zaken waar polarisatie optreedt. Het tegengaan van polarisatie gaat meer over verbinding en participatie dan veiligheid.”
Weten wij wat ons splijt én verbindt?
Tot slot wil Steven nog kwijt dat het, juist nu, belangrijk is om op lokaal niveau te laten zien wat ons bindt. “Dagelijks zie je beelden van de Amerikaanse politiek, waarin president Trump pogingen doet de rechtsstaat uit te hollen. Ook in Den Haag lukt het niet om grote maatschappelijke opgaven op te lossen. Polarisatie tiert welig in media en politiek. Maar gelukkig blijkt uit rapporten van het Sociaal-Cultureel Planbureau dat veel mensen niet willen meedoen aan ongewenste polarisatie. Dat vind ik een geruststellende gedachte. Laat de verschillen zien, maar laat elkaar niet los.”