Bouwen aan een sociaal stabiele samenleving

Drie pijlers 

“Ons beleid om een sociaal stabiele samenleving te stimuleren, richt zich op drie pijlers,” vertelt Arjan. “Allereerst helpen we vanuit de Expertise-unit Sociale Stabiliteit professionals en gemeenten die midden in de samenleving werken, en zorgen hebben over de afstand tussen groepen mensen of over polarisatie. Denk aan jongerenwerkers of sociaal werkers in buurthuizen, maar ook aan burgemeesters en wethouders. Zij hebben behoefte aan praktische tips, informatie en inzichten om hun werk effectief te doen. Bijvoorbeeld hoe je jongeren met verschillende achtergronden bereikt en verbindt. Die handreikingen geven we hen.”

Gelijke kansen

De tweede pijler richt zich op het tegengaan van discriminatie en racisme, bijvoorbeeld bij achterstelling op de arbeidsmarkt. “Mensen met een migratieachtergrond worden nog vaak geconfronteerd met discriminatie, bijvoorbeeld op achternaam. We streven naar objectieve werving en selectie, ook bij het vinden van stageplekken. We zoeken hierbij contact met scholen, die hierin ook een rol spelen. Want positieve ervaringen opdoen in de vormende jaren vind ik essentieel. Het is schrijnend als jongeren keer op keer worden afgewezen op hun naam.” 

Daarnaast noemt Arjan doorstroom binnen organisaties belangrijk. “Vrouwen en mensen met een migratieachtergrond moeten gelijke kansen krijgen om door te groeien, ook op de werkvloer. Daar zetten we bij SZW op in. Het is belangrijk dat dergelijk beleid ook voor onszelf geldt.” 

Veerkracht en weerbaarheid

De derde pijler is het bevorderen van veerkracht en weerbaarheid in de samenleving. “Extremisme en (online) polarisatie kunnen spanningen binnen en tussen groepen burgers teweegbrengen, of tussen groepen burgers en de overheid. We proberen dat tegen te gaan door effectieve interventies te ontwikkelen en te testen en vervolgens in te zetten. Het gaat bijvoorbeeld om pilots op het gebied van digitale weerbaarheid, om te komen tot een sociale online-norm. Of het kan gaan over het organiseren van bijeenkomsten met maatschappelijke organisaties over de impact van internationale ontwikkelingen op de Nederlandse samenleving.” 

Arjan benadrukt het belang van onze rechtsstaat: “In gesprekken, bijvoorbeeld tijdens een iftar, hoor ik vaak van moslims hoe essentieel het is dat we leven in een land waar gelijke behandeling en bescherming door de overheid de norm zijn. Die kernwaarden zijn niet in alle landen vanzelfsprekend. Ook in Nederland kunnen die waarden onder druk staan als conflicten in intensiteit toenemen. Dan is het onze taak om die te dempen en ervoor te zorgen dat iedereen gelijke kansen heeft.” 

Polarisatie: gevaar of gezonde spanning?

Polarisatie is volgens Arjan niet per definitie negatief. “In een vrije samenleving mogen mensen verschillende opvattingen hebben. Sterker nog, een democratische samenleving heeft een essentie van polarisatie nodig. Vroeger hadden we hier religieuze zuilen. Dat gaf ook spanning, maar was niet ongezond. Het wordt pas problematisch als je de ander niet meer respecteert, maar als vijand ziet. Dan draait het gesprek niet meer om ideeën, maar om identiteit.” 

Hij waarschuwt voor het verliezen van nuance. “Als emoties hoog oplopen, verabsoluteren mensen hun eigen gelijk. Maar in een democratie moet er ruimte zijn voor gedeelde uitgangspunten: respect voor spelregels, mensenrechten, machtenscheiding en controleerbare instituties. Zodra je daaraan gaat twijfelen – ‘het geldt wel voor mij, maar niet voor jou’ – komen we op een hellend vlak.”

De kracht van ontmoeting

Wat kunnen we doen tegen negatieve polarisatie? “Verbinding zoeken”, zegt Arjan stellig. “Als je iemand hebt ontmoet, in de ogen hebt gekeken en gesproken hebt, wekt dat nieuwsgierigheid naar de ander. En zoek je eerder naar gemeenschappelijkheden, toon je eerder begrip en kom je dichter tot elkaar.” 

Daarom is het belangrijk om mensen met verschillende achtergronden met elkaar in contact te brengen, licht hij toe. “Ze hoeven het niet eens te zijn, maar het is belangrijk elkaars denkwereld te begrijpen. De mensen die extreme opvattingen hebben, proberen zoveel mogelijk mensen achter zich te krijgen. Maar zij zijn vaak niet geïnteresseerd in een oplossing, alleen in hun eigen positie. Daarom moeten we het grote midden aanspreken, dat openstaat voor gesprek.”

Praktijk en politiek

Het ministerie van SZW ondersteunt dit proces via het Kennisplatform Inclusief Samenleven (KIS). “We vertalen wetenschappelijke inzichten naar praktische richtlijnen voor professionals, organiseren netwerkbijeenkomsten en een jaarlijkse conferentie. Zo verspreiden we kennis en stimuleren we culturele veranderingen binnen organisaties.” Arjan onderstreept de rol van politiek en media. “Een politicus die een verbindende boodschap uitstraalt, kan veel invloed hebben. Maar als die boodschap polariserend is, werkt dat ook door in het beleid. Dan heb je dus als beleidsmaker een extra uitdaging.” 

We leven bovendien in een tijd waarin andere landen er veel belang bij hebben om samenlevingen te ontwrichten en polarisatie als instrument in te zetten, vindt Arjan. “We constateren dat mensen worden geronseld om, met name via sociale media, narigheid te veroorzaken en groepen tegen elkaar op te zetten. Om zo de weerbaarheid van onze samenleving te verkleinen. Daar moeten we alert op zijn.” 

Hoopvolle blik vooruit

Toch is Arjan optimistisch over de toekomst. “Onze samenleving verandert en die ontwikkeling zet zich door. We groeien toe naar een multiculturele, superdiverse samenleving waarin diversiteit de norm wordt. Uiteindelijk zal het ‘wij-zij’-denken vanzelf verdwijnen. Zeker als teams en werkplekken diverser worden, veranderen ook de omgangsvormen en groeit wederzijds begrip.” De kern is volgens Arjan: blijf elkaar als mens zien. “Mensen zijn in de basis hetzelfde. Ze willen een goed leven voor zichzelf en hun kinderen, vrijheid, veiligheid. De echte verandering komt pas als we elkaar daarin herkennen – los van kleur, herkomst of religie. Die ontmoeting op menselijk niveau, dáár zit de kracht.”

Arjan van Noort is directeur Samenleving en Integratie bij het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW). Arjan is in deze hoedanigheid onder andere verantwoordelijk voor de ontwikkeling en toepassing van het beleid om een sterke, inclusieve en veerkrachtige samenleving te bevorderen waarin iedereen gelijke kansen heeft ongeacht herkomst of religie.