Identiteitstraining jongeren: ‘Bewust worden van jezelf en de ander’
Radicalisering, complottheorieën, The Voice, Black Lives Matter (BLM) en klimaatactivisme. Het komt allemaal aan de orde tijdens de identiteitstrainingen MIJ en MIJ junior die Centrum 16-22 heeft ontwikkeld en op scholen geeft. Doel van de trainingen is kinderen en jongeren te laten nadenken over wat identiteit betekent, wat hun eigen identiteit is, en hoe zij zich verhouden tot anderen. ‘We proberen zo een stukje bewustwording te creëren over de eigen identiteitsopbouw en begrip voor anderen te versterken’, aldus vormingswerker en trainer Joyce Bikker.
‘Mijn collega’s en ik begonnen in 2008 en 2009 met trainingen voor klassen van het middelbare onderwijs in Den Haag, maar benoemden toen nog niet een specifiek thema’, vertelt Bikker (40), die sinds 2007 bij Centrum 16-22 werkt. ‘Wel merkten we dat jongeren het tijdens de lessen over hun eigen uiterlijke kenmerken wilden hebben en ook nieuwsgierig waren naar waar ik vandaan kom, want ik was volgens hen “niet echt Nederlands” (ik kom van Aruba). Dat was ook de tijd waarin de discussie op gang kwam over wat nu een “echte Nederlander” is. Dit naar aanleiding van de uitspraak van toen nog prinses Máxima tijdens de presentatie van het WRR-rapport “Identificatie met Nederland”. Ze had toen gezegd dat ze nog steeds niet erachter was gekomen wat een echte Nederlander is. Dat inspireerde ons om iets met identiteit te doen.’
‘Máxima inspireerde ons om iets met het thema Identiteit voor jongeren te gaan doen.’
MIJ en MIJ junior
‘We zijn toen de theorie ingedoken en in 2010 was onze training “MIJ” over identiteit af’, vervolgt ze. ‘Een training gericht op de bovenbouw van de middelbare school (14 jaar en ouder) en op mbo’s (tot 20 jaar). Daarop vroeg de gemeente Den Haag of wij ook zoiets voor de groepen 7 en 8 wilden ontwikkelden. Dat werd MIJ junior, gebaseerd op MIJ, maar toch net even anders. In groep 7 gebruiken we veel spelvormen, terwijl we in groep 8 meer de diepte ingaan. Deze kinderen willen graag weten wat het betekent als ze straks naar de brugklas gaan. Als ze zelf beter weten wie ze zijn, waarvoor ze staan en hoe ze op anderen kunnen reageren, heeft dat ook invloed op hun eigen gedrag. Hoe ze zich verhouden tot andere (onbekende) mensen. In de lessen onderzoeken we dus wat maakt dat ze soms een ander of een groep uitsluiten of pesten.’
Aandacht trekken
Tijdens de eerste les gebruiken Bikker en haar collega’s een “teaser” om de klas warm te draaien. ’Ik begin dan met een raadspel en vraag wat ze van mij vinden en of ze mijn achtergrond kunnen raden. Sommigen roepen dan weleens “België” vanwege mijn zachte “g”, of “je bent een mixje”. Met die “eerste indruk” zetten we al meteen de toon om over identiteit te praten. In de groepen 7 en 8 spelen we het bordspel “Wie is het” na. Wie geraden wordt en “af” is, moet net als het spel plat op het bureau gaan liggen.’
Tijdens de vijf lessen gaat het onder meer over imagotesten en anderen laten invullen hoe jij overkomt. Bikker: ‘Iedere leerling vult eerst een zelfbeeldtest in die op eigenschappen is gebaseerd en daarna een test over twee klasgenoten. Elke leerling ontvangt dus twee imagotesten die ze met hun eigen zelfbeeldtest kunnen vergelijken. De nabespreking gaat over de overeenkomsten en verschillen die ze zien, over hoe iemand overkomt en wat voor indruk dat geeft, zonder dat je iemand goed kent. Ook bespreken we op welke manieren je wel of niet jouw imago kan beïnvloeden.’
Ook bespreekt de klas externe invloeden op de maatschappij, radicalisering en wat het effect is van polarisatie. Bikker: ‘We bespreken grote onderwerpen als complottheorieën en ook BLM komt regelmatig aan bod. Maar jongeren willen het vooral over ‘kleinere’ zaken hebben, zoals over de zedenrel rond rapper Bilal Wahib en de aanklachten tegen The Voice. Ook liefdesrelaties is een onderwerp dat direct de aandacht heeft. Gaat het om wat is het om een meisje, jongen of non-binair te zijn, dan gaan ze helemaal los. Een enkeling roept tijdens een les weleens iets wat je kunt uitleggen als “rechtsextremistisch”. We vragen dan: wil je dat uitleggen of waar haal jij je informatie vandaan? Zo komen we alsnog tot een gesprek. Wij willen vooral vormen, niet zenden. Belangrijk daarbij is dat leerlingen zich vooral veilig voelen in een klas, anders kun je geen stigma’s of vooroordelen doorbreken.’
‘Ik hoop dat deze jongeren door de identiteitstraining anders volwassenen worden.’
Landelijke training
De training startte in 2013 en 2014 op scholen in Den Haag. In 2018 werd het programma na feedback van jongeren aangescherpt en aangevuld. Sindsdien geven ze de training op scholen in de regio Haaglanden en Rotterdam. Er zijn plannen om dit ook elders in het land aan te bieden.
In principe zijn de mentoren er altijd bij. Bikker: ‘Onze tijd is te kort om alle opdrachten met de klas te kunnen doen. Wij vragen of zij dat willen doen. Ook is het belangrijk dat professionals leren een open houding naar de leerlingen te hebben. Dat doen ze door geduldig naar ze te luisteren en door te vragen, ook als er in de klas of online iets kwetsends is gezegd. Soms discrimineren jongeren met wat ze zeggen zonder dat ze dat doorhebben. Of ze roepen online iets om te kijken wat voor reacties dat uitlokt. En soms willen leerlingen in de klas niet naar elkaar luisteren en ontstaat er veel onrust. Ik hoop dan dat de docent de tijd neemt om jongeren te laten uitpraten. Mijn tip: ook al schrik je van bepaalde uitingen, word niet boos omdat jongeren nog niet de juiste vaardigheden hebben ontwikkeld om met gevoelens van anderen om te gaan. Maar geef wel grenzen aan.’
‘Het is heel belangrijk om te weten waarvoor je staat, wat je zelf leuk vindt en wat je hobby’s zijn. Dan weet je ook hoe je met mensen moet omgaan, voel je je fijner en doe je niet snel slechte dingen.’
Evaluatie en polarisatie
Bikker hoopt vooral dat alle jongeren door de lessen anders volwassen worden, met meer begrip voor de verschillen van mensen. ‘We kunnen het niet toetsen, maar zien wel in de evaluatie van dit programma dat MIJ en MIJ Junior iets met jongeren doen. Leerlingen zeggen na afloop meer kennis te hebben over hoe beïnvloeding door anderen werkt. Maar is dat ook voldoende? Ik doe dit werk nu al vijftien jaar en zie dat Den Haag nog steeds gepolariseerd is. Er is te veel focus op de negatieve dingen, ook online, terwijl er ook hele goede dingen gebeuren. In de Schilderswijk gaat er vrij veel goed, maar zodra er een rel is, is het meteen van: “oh ja, de Schilderswijk natuurlijk”. Dingen liggen volgens mensen vaak aan die ander, terwijl wij met onze houding vaak ook bepaalde vooroordelen en zaken in stand houden. Stel daarom eerst een vraag en kom niet meteen met een mening. Vraag jongeren: waar komt dit gedrag vandaan? Zeg niet: je bent nu zestien, dus je zou beter moeten weten of: je bent volwassen, dus weet je het wel. Dat landt niet bij jongeren. Benoem wat je wilt zien aan gedrag. En blijf vooral dit soort interventies als identiteitstrainingen herhalen.’
Interessant en leerzaam
De 16-jarige Dina zit in klas 4B van het Esloo College en kreeg in februari en maart 2022 een aantal gastlessen over identiteit. ‘Ik vond het wel leuk, interessant en leerzaam. Vooral de opdrachten en video’s’, vertelt ze hierover. ‘Ik heb ook een paar dingen geleerd, zoals over primaire identiteit. Primaire identiteit gaat om waar je bent geboren, wie je ouders zijn, wat je gelooft. Het is heel belangrijk om te weten waarvoor je staat, wat je zelf leuk vindt en wat je hobby’s zijn, want dan weet je ook hoe je met mensen moet omgaan. Als je dat weet, voel je je fijner en ga je ook niet snel slechte dingen doen. In de laatste les ging het ook over gebeurtenissen in je leven die van invloed zijn op je identiteit: ouders die scheiden, trouwen, liefdesverdriet… Ook zagen we een video over een man die eerst een normaal leven had, maar door 9/11 in Amerika het westen ging haten. Tot hij zich realiseerde dat je mensen niet moet haten, omdat ze anders zijn. Dat vond ik heel interessant. Ik zou zoiets zelf nooit doen. Ik respecteer iedereen, wie of wat ze ook zijn. Wat ik later wil doen? Ik wil verder studeren aan het mbo, marketingcommunicatie en later journalistiek.’
'Wij proberen ze met deze lessen bewust te maken van zichzelf, de ander en de gevolgen van hun keuzes.’
De kracht van herhaling
‘Dit is het derde jaar dat Centrum 16-22 de identiteitstraining op onze school houdt’, vertelt Dina’s mentor Natasja Wijnstroot. ‘Het is hier ooit als pilot begonnen en gefinancierd om leerlingen te leren meer na te denken over waarom ze doen wat ze doen, welke dingen bij hen passen en welke zaken ze bij anderen zien. De pilot was zo’n succes, dat we de training opnieuw hebben ingekocht. We besteden al veel aandacht hieraan bij het vak burgerschap, maar je merkt toch dat een gastdocent van Centrum 16-22 meer gespecialiseerd is, waarbij de lesstof speciaal is ontwikkeld om bepaalde doelen te behalen. De video’s die zij gebruiken, zijn speciaal gemaakt om bepaalde onderwerpen over primaire en secundaire identiteit te belichten. Ook sluiten de werkvormen en de werkbladen aan. Leerlingen zijn ook heel eerlijk in hun commentaar op de lessen en zeggen meteen of ze iets interessant vinden of juist niet. We doen veel met Centrum 16-22. Als er zaken spelen met bijvoorbeeld drillrapgroepen, proberen we direct daarop aan te sluiten. Het is als puber ook heel moeilijk om goede keuzes te maken. Je bent loyaal aan je ouders, maar ook aan de groep waarbij je hoort en dan is het lastig om de juiste keuzes te maken. Wij proberen ze met deze lessen bewust te maken van zichzelf, de ander en de gevolgen van hun keuzes.’