Fabian Wichmann: ‘Wij maken neonazi's bewust dat het mogelijk is hun groep te verlaten’
Hoe bereik en help je mensen die willen vertrekken uit neonazistische groepen waar ze jarenlang deel van uitmaakten? In Duitsland is hiervoor het EXIT-programma opgezet. Casemanager en onderzoeker Fabian Wichmann vertelt erover: ‘Er zijn mensen die twijfelen om uit dergelijke groepen te stappen. Tegen hen zeggen we dat we hun vragen willen bespreken en hun problemen willen helpen aanpakken.’
Dit interview is gehouden naar aanleiding van de expertsessie van het Radicalisation Awareness Network (RAN) op 3 en 4 december 2019 in Den Haag, waar Fabian Wichmann een van de sprekers was.
‘We zijn bezig met het afbreken van het verhaal van extremistische groepen. Zij leven met het idee dat ze zich in een gevaarlijke samenleving bevinden waarin iedereen hen bedreigt. Ze geloven dat zij de enigen zijn die de waarheid hebben gezien. Maar er zijn ook mensen binnen zo’n groep die hieraan twijfelen. Tegen hen zeggen we dat we hun twijfels en vragen willen bespreken en hun problemen willen helpen aanpakken. We vertellen dat ze deel kunnen uitmaken van onze democratische samenleving, maar dat er voor hun oude ideologie dan geen ruimte is. Ze zullen moeten veranderen’, vertelt Wichmann.
Sinds 2000 helpt de organisatie EXIT-Duitsland mensen met het opbouwen van een nieuw leven, weg van het rechts-extremisme. Criminoloog en voormalig politieonderzoeker Bernd Wagner en voormalig neonazileider Ingo Hasselbach stonden aan de wieg ervan. Inmiddels zijn er honderden mensen geholpen.
Mensen bereiken
Eenvoudig is het niet om leden van rechts-extremistische groeperingen te bereiken. De groepen zijn divers, met eigen regels en structuren. ‘In Duitsland zijn er kleine groepjes neonazi’s met een duidelijke machtsstructuur en waar het draait om complottheorieën. Er zijn ook rechts-extremistische groepen die zich gemakkelijk tonen in het openbaar, waar anderen zich juist bewegen in de schaduw’, schetst Wichmann. ‘Momenteel zien we dat het geweld toeneemt en de groepen mobieler zijn.’
Kennis over en inzicht in de groepen is een belangrijk vereiste voor zijn werk. Dat gaat over omvang, regionale spreiding, betekenis, drijfveren en betrokkenheid bij geweldsincidenten.
Je moet weten hoeveel mensen erbij betrokken zijn.
Wichmann: ‘Het gaat niet alleen om het ontwikkelen van een abstract beeld van deze groeperingen, of om uitsluitend zicht te hebben op de leiders. Je moet ook weten hoeveel mensen erbij betrokken zijn. Er is onderzoek nodig naar hoe gevaarlijk de groepen zijn. Wat de verhalen, de ideeën en de ideologische patronen zijn. Welke individuen daar vatbaar voor zijn. Wat de redenen zijn waarom mensen verder radicaliseren en wat de aanleidingen kunnen zijn om uit de organisatie te stappen. Dit is waar je het verschil kunt maken.’
Zoveel mogelijk neonazi’s bereiken
EXIT richt zich op mensen van 18 jaar tot 35 jaar. ‘Meestal gaat het om mensen die zo’n twee tot vijf jaar in deze scene verblijven. Maar er zijn ook gevallen die 20 tot zelfs 50 jaar meedraaien.’ Om zoveel mogelijk leden van deze groeperingen te bereiken, zet Wichmann alles op alles met verschillende campagnes. Van berichten op televisie, in de kranten en zelfs gedrukt op T-shirts en zakdoekjes tot de Rechts gegen Rechts-marsen, waarbij neonazidemonstraties werden omgeturnd in een sponsorloop. Voor elke stap die de neonazi’s zetten, doneerden burgers en bedrijven geld aan EXIT.
Mensen kennen ons project: als ze iets willen veranderen, kunnen ze ons bellen.
Het doel van alle campagnes: mensen ervan bewust maken dat het mogelijk is de groep te verlaten en dat een EXIT-programma hen daarbij kan helpen. Slachtoffers, familieleden, professionals, bedrijven en gemeenschappen worden ingezet om de doelgroep te bereiken. Wichmann: ‘En het werkt. We zijn goed bekend in de rechts-extremistische beweging. Mensen kennen het project: als ze iets willen veranderen, kunnen ze ons bellen.’
Preventie
Naast het daadwerkelijk begeleiden van mensen die de groep willen verlaten, draagt het EXIT-programma ook bij aan preventie. Er zijn workshops en projectdagen op scholen. En er is een werkgroep met voormalig extremisten. Deze helpen met het bedenken van campagnes en het schrijven van artikelen. ‘We laten bijvoorbeeld een voormalig lid vertellen hoe hij betrokken raakte bij de wereld van de neonazi’s, wat zijn problemen waren en wat hij ervan heeft geleerd. Dat is een les die andere jongens kunnen leren.’
Aanpak op maat
Twijfel aanwakkeren is een belangrijke strategie om mensen bij deze groepen weg te trekken. Maar vervolgens moet er een aanpak op maat worden gemaakt. ‘Je kunt niet zeggen: we doen a-b-c en dan gaat het uiteindelijk wel lukken. We luisteren eerst uitgebreid naar die persoon, zodat we beter begrijpen in wat voor situatie die persoon zit en wat de problemen zijn. Deze informatie combineren we met ons perspectief op de problematiek en onze ervaringen. Vervolgens bepalen we samen een strategie. Ja, dus ook met de persoon uit die groepering zelf.’
Verschillende behoeftes
Het team werkt op verschillende niveaus met mensen die uit deze groeperingen willen stappen. Er zijn leerdoelen (cognitief), er wordt gewerkt aan gedrag (conatief), aan emoties en gevoelens (affectief), aan ideologie (reflectie) en er is concrete steun (pragmatisch).
‘Als iemand heel gewelddadig was, dan werken we aan dat gedrag. En als je te maken hebt met een gezin is een aanpak totaal anders dan wanneer iemand twee jaar in zo’n groep verblijft en vooral het kameraadschap aantrekkelijk vindt. Er zijn verschillende behoeftes en aan ons de taak om een antwoord te geven op hun problemen, om mensen te helpen met een strategie.’
Als je vijftien jaar een neonazi bent geweest en je verlaat de groep, dan moet je een nieuw beeld van jezelf ontwikkelen.
De beste manier
Overleg met de betrokkenen is essentieel. ‘We bespreken élke stap met hen. Het gaat bijvoorbeeld om vragen als: ‘Zal ik naar de volgende bijeenkomst gaan of niet?’ en ‘Hoe kan ik het beste vertrekken?’. Met de persoon proberen we manieren te vinden om op een stille manier uit de groep te glippen. En soms is juist een opvallend afscheid de beste optie. Als het bijvoorbeeld gaat om een bekende leider. Dan is een boodschap nodig voor de groep of samenleving, waarin hij vertelt wat de reden is waarom hij nu weg is. Dat het oké is om een ander leven te leiden. Wat de beste manier is om uit een groep te stappen is afhankelijk van de persoon en de situatie.’
Een gemiddeld traject duurt twee tot vier jaar, met uitschieters naar negen jaar. ‘Het moment dat ze uit de groep zijn gestapt is misschien al lang voorbij, maar soms blijven er nog problemen bestaan die hieruit voortkomen. Daar helpen we dan mee. Als je vijftien jaar een neonazi bent geweest en je verlaat de groep, dan moet je een nieuw beeld van jezelf ontwikkelen. Dat duurt enige tijd. De geschiedenis is namelijk ook een deel van je heden. Als je tegen jezelf moet zeggen dat je vijftien jaar als een dwaas in een leugen hebt geleefd, is dat vrij moeilijk te verwerken.’
Veiligheid
Problemen liggen vaak ook op het gebied van veiligheid. Wanneer iemand de groep wil verlaten, is het mogelijk dat degene wordt aangevallen. ‘Een moeder met vijf kinderen vertrok, terwijl haar man lid bleef. Hij wilde in contact komen met de kinderen, maar hij was een gevaar voor zijn gezin. Voor hem waren er twee problemen: hij was verlaten door zijn vrouw, die ook nog afstand had genomen van hun gedeelde ideologie. In rechts-extremistische media publiceerde hij artikelen met de oproep haar aan te vallen. We hebben nauw samengewerkt met politie en OM en verschillende juridische mogelijkheden aangegrepen om ervoor te zorgen dat de vader niet met hen in contact kon komen. Dat lukte uiteindelijk definitief – na bijna acht jaar. De vrouw heeft een nieuwe identiteit gekregen. Dit hoort ook bij ons werk: ons best doen om ervoor te zorgen dat mensen veilig zijn als ze eruit willen stappen.’
Vragen over rechts-extremisme?
In Nederland kennen we het Landelijk Steunpunt Extremisme (LSE). Dit steunpunt is gespecialiseerd in begeleiding, hulpverlening en advisering aan families en professionals die met extremisme geconfronteerd worden. Ook geeft het LSE casus-specifieke adviezen.