Ervaringen leernetwerk depolarisatie ESS

Nieuwsbericht | 17-03-2022 | 10:36

Gemeenten ervaren dat polarisatie in de samenleving, ongeacht thema, sneller en vaker scherpe randjes krijgt. Een deel van de inwoners spreekt zich onder andere via sociale media vaker uit en verschillen worden sneller uitvergroot tot wij-zij-tegenstellingen, waarbij de bron van polarisatie dieper ligt. Over een onderliggende oorzaak zegt Ron de Koning, gemeentelijk communicatieadviseur: 'Ik merk dat het te maken heeft met een gevoel van miskenning of misschien wel verlies van identiteit. Een aantal mensen dat geen voor- of nadeel ondervindt aan een bepaald besluit vanuit de (lokale) overheid zet zich er wel tegen af. Zie bijvoorbeeld de reacties op genderneutraal communiceren. De meeste mensen verliezen er naar mijn idee niets bij als zij met Beste Rotterdammer worden aangesproken in plaats van Beste mevrouw/heer. Terwijl het voor, weliswaar een kleine groep, non-binaire personen een enorm verschil maakt.'

Aanleiding Leernetwerk Polarisatie voor gemeenten

Voor gemeenten is polarisatie een hier-en-nu-probleem zonder eenvoudige oplossingen. Zoekers naar kant-en-klare antwoorden komen bedrogen uit. Steeds weer steken nieuwe vormen van polarisatie de kop op, wat het fenomeen ongrijpbaar maakt. Het tegengaan van polarisatie vraagt om een aanpak die zich richt op de oorsprong. Een aanpak die mensen centraal zet en polarisatiedynamiek doorgrondt. Een gemeentelijke depolarisatiestrategie gaat daarom niet alleen over ingrijpen op gebied van openbare orde en veiligheid en het sociaal domein, maar ook op communicatievlak. Hoe doe je dat effectief? 

Om antwoord te geven op deze vraag heeft de Expertise-unit Sociale Stabiliteit in 2019 in een breed samenwerkingsverband bestaande uit de Vereniging van Nederlandse Gemeenten, het Nederlands Genootschap van Burgemeesters, het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, experts, gemeenteambtenaren, communicatieadviseurs en burgemeesters een traject doorlopen met betrekking tot lokale polarisatiedynamieken en de Sinterklaasintocht. Het traject bestond uit strategische sessies met gemeenten, een landelijke bijeenkomst voor gemeenteambtenaren en een bijeenkomst voor burgemeesters rondom demonstratierecht. De uitkomsten zijn vastgelegd in de handreiking ‘Inzicht in (de)polarisatie’ (PDF).

Deze handreiking vormde de basis voor een eerste leernetwerk maatschappelijke spanningen en polarisatie dat eind 2019 georganiseerd is waar meerdere gemeenten aan deelnamen. Ook hier was de Sinterklaasintocht het leidende thema. In het leernetwerk konden de deelnemers ervaringen uitwisselen met elkaar en deskundigen én kennismaken met verschillende instrumenten.

Eind 2020 organiseerde de ESS in samenwerking met Logeion, de Nederlandse beroepsorganisatie voor communicatieprofessionals, voor de tweede keer een leernetwerk depolarisatie rondom de coronamaatregelen. Ook in dit leernetwerk wisselden ambtenaren uit diverse gemeenten, vanuit de domeinen communicatie, OOV en sociaal ervaringen met elkaar uit. In een veilige setting, samen met elkaar, met experts en de ESS werkten zij aan handvatten voor het versterken van eigen, lokale depolarisatiestrategieën. Een uitkomst van dit traject was het online magazine ‘Verbindende communicatie in coronatijd’.

Theorie vanuit experts en praktijkervaringen

In het tweede leernetwerk werden het ‘Denkkader Polarisatie’ van Bart Brandsma en ‘Dilemmalogica’ van Guido Rijnja als uitgangspunt genomen. Het denkkader werd ingezet als analyse instrument. Vanuit het perspectief van Dilemmalogica werd er gekeken naar dilemma’s en afwegingen.

Aansluitend op de theorie werd tijdens het leernetwerk het zogenaamde ‘tweede register’ over verbindende communicatie in coronatijd met de deelnemers gedeeld. Uitgangspunt van het tweede register is dat aan burgers vragen worden gesteld en naar hen wordt geluisterd, in plaats van enkel te informeren en voor te schrijven.

Tot slot zette Socioloog Jarom Harambam in een bijdrage over ‘Complot versus waarheid’ uiteen hoe we hiermee anders kunnen omgaan dan nu veelal gebeurt. "Een mooi praktisch verhaal over hoe je met mensen in gesprek kan gaan in plaats van hen weg te zetten”, aldus een beleidsadviseur Veiligheid in de gemeente Dordrecht. 'Mensen serieus nemen en de juiste taal spreken, dus mensen niet labelen als ‘wappies’. Hiermee neem je ze niet serieus en geef je hen het gevoel er niet bij te horen".

Brandsma stelt dat het leernetwerk de deelnemende gemeenten zowel inzichten als verwarring heeft opgeleverd. “Dat laatste is belangrijk om jezelf uit te dagen om verder te kijken en te puzzelen. Gemeenten willen in de praktijk meer houvast en strategie. Ze moeten dan wel ook hulp krijgen bij het verder brengen van hun kennis door een denkkader en door te leren professioneel te twijfelen.”

Wat het leernetwerk oplevert

Deelnemers geven aan waardevolle nieuwe kennis en inzichten te hebben gekregen. Bijvoorbeeld over de essentiële rol van de communicatie met burgers. Handvatten vanuit de communicatierol en een handelingskader zijn nodig om door de handelingsverlegenheid heen te breken. “In de rol van communicatieprofessional is het belangrijk om bestuurders en collega’s ervan bewust te maken dat de wijze van benaderen, taalgebruik en strategie invloed hebben en de boel ook erger kunnen maken”, aldus deelnemer Astrid Jacobs van gemeente Meierijstad.

De meerwaarde zit ook in het leernetwerk als gezamenlijk leerplatform voor het samen zoeken, interactief leren, ontwikkelen van kennis, uitwisselen als ervaringsdeskundigen en het ontwikkelen gezamenlijk vocabulaire. “En natuurlijk het netwerk!”, aldus Manon Ostendorf van gemeente Etten-Leur. “Het is prettig om van andere gemeenten te horen hoe zij over dezelfde uitdagingen denken en ermee omgaan en te weten dat je elkaar achteraf kunt benaderen om te sparren.” Door de dynamiek van het leernetwerk komt de groep samen verder in de materie, het herkennen van de gevoelsdynamiek, patronen, de complexiteit van luisteren en taalgebruik. 

Waardevolle inzichten en serieuze intenties om anders te gaan handelen zijn een goed begin voor verandering. Astrid Jacobs: “Ik was blij verrast, de sessies waren verhelderend. Ik kan ermee door in mijn adviezen naar de burgemeester. Ik heb ook ideeën om dit binnen het team communicatie en misschien ook met sociaal domein en veiligheid uit te rollen”. 

Tegelijkertijd is de stap van inzicht en strategie naar een concrete aanpak een grote. “Hoe ga ik organiseren dat ‘het stille midden’ een stem krijgt? Wat zet ik tegenover media die vooral de ‘pushers’ aan het woord laten? Er is veel werk aan de winkel”, aldus Manon Ostendorf. Gemeenten hebben behoefte aan meer tools en handvatten om denkkaders rondom (de)polarisatie in de gemeentelijke praktijk toe te passen. 

Deelnemers willen verder met implementatie in de eigen organisatie en de ontwikkeling van manieren waarop depolarisatie gezamenlijk met interne en externe partners duurzaam kan worden aangepakt. Voor een gezamenlijke aanpak en verankering is intern ruimte en draagvlak nodig. Er is behoefte aan een vervolg en structurele aandacht voor polarisatie. Alleen al omdat het nooit af is; maatschappelijke dynamieken verschuiven en nieuwe vragen ontstaan continue. Leren in netwerkverband biedt hierbij uitkomst. Brandsma: “Niet-weten is niet erg. Werken met vragen is goed. Het leidt meteen weer tot nieuwe vraagstukken, en precies dat is noodzakelijk voor het leren in een leernetwerk.”

De ESS over polarisatie

Polarisatie is een complex vraagstuk en de omgang ermee een complexe opgave. De voedingsbodem voor polarisatie en de omvang lijken toe te nemen. De scherpe randjes van polarisatie worden in de (sociale) media sneller dan vroeger zichtbaar. Tegelijkertijd geven (sociale) media brandstof voor polarisatieprocessen. Omgaan met ongewenste polarisatie is een gezamenlijke opgave. Overheden, (organisaties van) eerstelijnswerkers en bewoners hebben hierbij een rol. Een eerste stap is inzicht te krijgen in welke wij-zij-dynamieken lokaal en bovenlokaal spelen. Waarbij het voor overheden noodzakelijk is om de eigen positie en invloed binnen deze dynamieken te onderzoeken. Ook of je als overheid niet ongewild brandstof geeft aan polarisatie. 

Een start bij de omgang met ongewenste polarisatie is door te erkennen dat er geen kant-en-klare oplossingen zijn. En dat een begin van de formulering van deze oplossingen ligt in het samen optrekken van diverse domeinen (sociaal, veilig en communicatie). Waarbij de betrokkenheid en bijdrage van eerstelijnswerkers en bewoners cruciaal is. Verschillende theorieën en denkkaders kunnen helpen om met ongewenste polarisatie om te gaan. Een belangrijk en behulpzaam denkkader daarbij is dat van Bart Brandsma. Een belangrijk element daarbinnen is het versterken van (het vertrouwen van) het stille midden. KIS heeft in kaart gebracht welke andere wetenschappelijke theorieën en denkkader toepasbaar zijn voor preventie van en omgaan met ongewenste polarisatie. Zoals de theorieën die ingaan op het bevorderen van het besef dat mensen tot meerdere groepen behoren en het verminderen van verlies- en angstgevoelens. Of de praktijkaanpakken Dilemmalogica en Deep Democray. De lokale situatie bepaalt welke theorie of praktijkaanpak bruikbaar zijn en hoe ze gecombineerd kunnen worden. 

Wat doet de ESS?

De ESS is er om gemeenten met vragen te ondersteunen bij het signaleren van en de omgang met polarisatie. Dat doet de ESS door middel van gesprekken met gemeenten en – als gemeenten daaraan behoefte hebben – met hun partners. Stilstaan met lokale ambtenaren en bestuurders en meedenken over de vragen waarmee zij worstelen. Een andere manier waarop de ESS ondersteuning biedt is door de ontwikkeling van kennisproducten, zoals de handreiking ‘Inzicht in (de)polarisatie’. Ook heeft Bart Brandsma de afgelopen jaren in opdracht van en samen met de ESS diverse strategische sessies en masterclasses verzorgd, voor ambtenaren en bestuurders. Hierin stond het Denkkader Polarisatie van Brandsma centraal. Verder organiseert de ESS leernetwerken van gemeenten rondom polariserende vraagstukken, zoals in 2019/2020 over de intocht van Sinterklaas en in 2020/2021 de coronamaatregelen. Centraal in deze leernetwerken staat de uitwisseling van kennis en ervaring. De organisatie van leernetwerken geven wij de komende tijd een vervolg. Waarin we nog meer dan voorheen tijd en ruimte willen maken om de vraagstukken in de eigen gemeentelijke praktijk verder te brengen. De kennis en ervaring die in deze leernetwerken wordt gedeeld en ontwikkeld willen we verspreiden met een bredere groep van gemeenten. Ook werken we samen met KIS aan de beschrijving van veelvoorkomende praktijksituaties van polarisatie en welke (combinaties van) theorieën, denkkaders en praktijkaanpakken inzetbaar zijn om deze polarisatie tegen te gaan. 

Hoe verder met het leernetwerk

1.    Een deel van de opbrengsten van het leernetwerk is inmiddels gebruikt als input voor de ontwikkeling van de ‘Handreiking communicatieaanpak coronavirus’ en het ESS magazine over Verbindend communiceren in coronatijd.
2.    De evaluatie en de geleerde lessen van het leernetwerk zijn door de ESS gebruikt als input voor het vervolg van het leernetwerk ‘depolarisatie’. Voor meer informatie daarover kunt u contact opnemen met de ESS. 

Over Denkkader Polarisatie

Polarisatie is volgens Brandsma een gedachtenconstructie waarbij mensen zich negatief uitlaten over de identiteit van anderen waardoor verschillende groepen in de samenleving tegenover elkaar komen te staan. 

Bij polarisatie krijgen fanatieke voor- en tegenstanders vaak onevenredig veel aandacht. Juist in het midden is er een grote groep die er genuanceerder over denkt. Het verschuiven van de aandacht naar het midden kan de brandstof voor polarisatie dempen en nieuwe verbindingen zichtbaar maken. 

Het denkkader onderscheidt zes rollen en posities in de dynamieken van het sociale spanningsveld. Tijdens het leernetwerk stonden de deelnemers stil bij deze rollen en posities. Hoe zij hun strategische positie het beste kunnen bepalen. Er was aandacht voor het stille midden, waardoor de polarisatie-voedingsbodem verkleint kon worden. Uiteindelijk kunnen zij bijdragen aan het vergroten van de weerbaarheid tegen gepolariseerde meningen en het idee dat je moet kiezen voor de een of de ander.   

Over Dilemmalogica

Dilemmalogica is ingezet om  communicatie tussen overheid en burger vorm te geven. Dilemmalogica is een manier van communiceren over problemen met een focus op het depolariseren van de relatie tussen de overheid en burgers. De aanpak gaat ervan uit dat aan burgers erkenning krijgen voor hun zorgen en inzicht moet worden gegeven in de complexiteit van de afweging van de overheid.